Nobel Ödülü Kazandıran Bitki

Giriş: 1600 Yıllık Bir Reçete, Milyonlarca Hayat

21. yüzyılın en önemli tıbbi keşiflerinden birinin sırrının, yaklaşık 1600 yıllık tozlu bir Çin metninde saklı olduğunu söylesem?

Bu, sıtma (malarya) gibi küresel bir felakete karşı verilen savaşın, Artemisia annua (Tatlı Pelin Otu) adlı bir bitkinin ve Dr. Tu Youyou adında azimli bir bilim insanı ve ekibinin hikayesidir. Bu, geleneksel tıbbın modern bilim tarafından nasıl “yeniden keşfedildiğinin” ve eczacılığın doğadan nasıl ayrılmaz olduğunun öyküsüdür.

Sorun: Direnç Kazanan Katil

1960 ‘ların sonlarında dünya, büyük bir sağlık kriziyle karşı karşıyaydı. Sıtma paraziti Plasmodium falciparum, o zamanın standart tedavisi olan Klorokin’e (Chloroquine) karşı hızla direnç geliştiriyordu. Özellikle Güneydoğu Asya’da sıtma, kontrol edilemeyen bir salgın olarak her yıl milyonlarca insanın canını alıyordu. Var olan ilaçlar beklenen klinik etkiyi vermeyip işe yaramaz hale gelmişti ve acilen yeni bir çözüme ihtiyaç vardı.

Görev: “Proje 523” ve Dr. Tu Youyou

Bu krizin ortasında, Çin hükümeti 1967’de “Proje 523” olarak bilinen gizli bir askeri araştırma programı başlattı. Görev basitti: Sıtma için yeni bir tedavi bulmak. Bu projeye liderlik edenlerden biri de Geleneksel Çin Tıbbı Akademisi’nde araştırmacı olan Dr. Tu Youyou idi.

Dr. Tu ve ekibi, kadim metinlere ve geleneksel bitkisel reçetelere yöneldi. Binlerce yıllık literatürü taradılar, yüzlerce bitkiyi analiz ettiler ve 2.000’den fazla potansiyel reçeteyi incelediler.

Keşif Anı: “Soğuk Suyla Çıkarılan” Sır

Araştırmaları sırasında, M.S. 340 yılı civarında Ge Hong tarafından yazılmış olan “Acil Durum Reçeteleri El Kitabı” adlı bir metne rastladılar. Bu metinde, “qīnghāo” (Tatlı Pelin Otu – Artemisia annua) adlı bitkinin sıtmanın “aralıklı ateşlerini” tedavi etmek için kullanıldığı yazıyordu.

Ancak bir sorun vardı: Ekip, bu bitkiyi geleneksel kaynatma (yüksek sıcaklıkta) yöntemiyle test ettiğinde, sonuçlar tutarsız ve zayıf kalıyordu.

Dr. Tu Youyou’yu Nobel’e götüren asıl nokta, metindeki o basit ama kritik detayı fark etmesiydi. Ge Hong’un tarifi, bitkinin kaynatılmasını değil, “bir avuç pelin otunun soğuk suya batırılmasını, suyun sıkılarak çıkarılmasını ve bu suyun içilmesini” öneriyordu.

Dr. Tu, yüksek sıcaklığın bitkinin aktif bileşenini bozduğunu fark etti. Ekip derhal ekstraksiyon (özütleme) yöntemini değiştirdi ve düşük sıcaklıkta, ethanol yerine eter bazlı bir çözücü kullanarak bir ekstrakt hazırladı. Bu yeni “soğuk” ekstrakt, sıtma parazitleri üzerinde %100 ‘ e yakın inhibisyon (baskılama) gösterdi.

Görsel: Artemisia annua L. (Tatlı Pelin Otu) Çin ve Danimarka ‘dan çekilmiş fotoğraflar.

İlaç: Artemisinin Doğuyor ve Farmakolojik Etki Mekanizması

1972’de Dr. Tu Youyou ve ekibi, bu mucizevi etkiyi yaratan saf, kristalize bileşiği izole etmeyi başardı. Ona, bitkinin adından yola çıkarak “Artemisinin” adını verdiler.

Artemisinin, kimyasal olarak daha önce sıtma tedavisinde kullanılan hiçbir şeye benzemiyordu. Farmakolojik etki mekanizması ise tam bir “Truva Atı” dehasıydı:

1. Artemisinin’in moleküler yapısının kalbinde, kimyasal olarak çok nadir bulunan bir “endoperoksit köprüsü” (O-O) bulunur. Bu köprü, ilacın aktif savaş başlığıdır.
2. Sıtma paraziti (Plasmodium), yaşam döngüsünü sürdürmek için kırmızı kan hücrelerimizi (eritrositler) istila eder. Burada beslenmek için hemoglobinimizi sindirir. Bu sindirim işlemi, parazitin içinde yüksek miktarda serbest “heme demiri” (Fe{2+}) açığa çıkarır.
3. Artemisinin molekülü parazitin içine girdiğinde, bu serbest demir (Fe{2+}) ile karşılaşır. Demir, o endoperoksit köprüsünü parçalar.
4. Bu parçalanma, parazitin içinde onu anında öldüren yüksek derecede reaktif serbest radikaller (Reaktif Oksijen Türleri – ROS) oluşturur. Bu serbest radikaller, parazitin hayati proteinlerine, lipitlerine ve DNA’sına saldırarak tam bir oksidatif stres yaratır ve paraziti hızla öldürür.

Kısacası, Artemisinin, parazitin kendi beslenme mekanizmasını (hemoglobin sindirimi), kendini yok eden moleküler bir silaha dönüştürür.

Görsel: Artemisinin etki mekanizması

Tarihi Onur: 2015 Nobel Tıp Ödülü

Dünyanın bu keşiften tam olarak haberdar olması yıllar sürdü. Ancak Artemisinin ve türevleri (Artesunat, Artemeter gibi), günümüzde Artemisinin Bazlı Kombinasyon Tedavilerinin (ACTs) temel taşıdır. Dünya Sağlık Örgütü’nün (DSÖ) sıtma tedavisinde ilk sırada önerdiği bu ilaçlar, son yirmi yılda milyonlarca, özellikle de Afrikalı çocukların hayatını kurtardı.

Bu olağanüstü katkısından dolayı Dr. Tu Youyou, 2015 yılında Fizyoloji veya Tıp Alanında Nobel Ödülü‘ne layık görüldü. Nobel komitesi, onu “geleneksel tıptan ilham alarak modern tıbbın seyrini değiştiren” bir bilim insanı olarak onurlandırdı.

Sonuç: Doğanın Eczanesinden Alınan Ders

Artemisinin’in hikayesi, bir bitkiden daha fazlasıdır. Geleneksel bilginin akılcı bakış açısıyla incelenmesi sonucunu gözler önüne serer. Bize, doğanın hala keşfedilmemiş moleküler harikalarla dolu en büyük eczane olduğunu ve bazen en karmaşık modern sorunların cevaplarının, binlerce yıl önce yazılmış basit bir reçetede saklı olabileceğini hatırlatır.

Kaynakçalar

1. Plants in the News, October 9 2015: Artemisia annua and coral bleaching
2. Malaria parasites up close
3. Artemisia Annua Kew 1
4. Artemisia Annua Kew 2
5. Antimalarial Mechanisms and Resistance Status of Artemisinin and Its Derivatives
6. Li, Y., & Wu, Y.-L. (2016). The discovery of artemisinin and the Nobel Prize in Physiology or Medicine. Science China Life Sciences, 59(11), 1109–1113. https://doi.org/10.1007/s11427-015-4948-7
7. Miller, L. H., & Su, X. (2011). Artemisinin: Discovery from the Chinese herbal garden. Cell, 146(6), 855–858. https://doi.org/10.1016/j.cell.2011.08.024
8. Nobel Foundation. (2015). The Nobel Prize in Physiology or Medicine 2015. NobelPrize.org. https://www.nobelprize.org/prizes/medicine/2015/summary/
9. Tu, Y. (2011). The discovery of artemisinin (qinghaosu) and gifts from Chinese medicine. Nature Medicine, 17(10), 1217–1220. https://doi.org/10.1038/nm.2471
10. World Health Organization. (2025, Ocak 9). Malaria: Artemisinin partial resistance. WHO | World Health Organization. https://www.who.int/news-room/questions-and-answers/item/artemisinin-resistance